دادگاه طلاق به محکمه‌ای گفته می‌شود که قصد رسیدگی به درخواست طلاق یکی از زوجین یا طلاق توافقی هر دو زوج را داشته و نتیجه آن شامل صدور حکم طلاق، ارجاع به داوری یا مشاوره خانواده و یا رد درخواست طلاق می‌باشد.
در دادگاه طلاق که با توجه به طرف اقامه کننده دعوا و نیز شرایط و مدارک موجود، می‌تواند از دو ماه تا چند سال به طول انجامد و ممکن است در کلیه مراحل بدوی، تجدید نظر، دیوان عالی کشور را برای بیش از یک بار طی کند.
برخی از سوالات هستند که همواره پرسیده می‌شوند و نحوه پاسخ به آنها در ادامه روند و جریان رسیدگی به پرونده و نتیجه نهایی حاصل از آن نقش موثر و مهمی ایفا می‌کند.
متاسفانه امروزه درخواست طلاق و دعاوی خانواده حجم عظیمی از پرونده‌های دادگستری را تشکیل می‌دهد، به همین سبب در این نگارش قصد داریم به معرفی مهم‌ترین سوالات قاضی در دادگاه طلاق بپردازیم و پاسخ‌هایی که باید از ارائه آنها دوری کرد را تا حدودی معرفی نماییم.
برای این امر نخست اندکی به موضوع طلاق ورود کرده و سپس به محتوای اصلی خود باز می‌گردیم.
انواع طلاق
انواع طلاق را می‌توان با توجه به دیدگاهی که در تقسیم‌بندی در پیش می‌گیریم معرفی کرد. توضیح آن که طلاق با توجه به اینکه کدام یک از زوجین درخواست آن را ثبت کرده باشند، مدارک و اسناد موجود شامل چه مواردی باشد و علت اصلی طلاق از چه نوع باشد به سه حالت قابل تقسیم است.
با توجه به اینکه نوع طلاق در نوع پرسش‌های قاضی دادگاه تاثیر داشته و روند پیگیری پرونده را متاثر می‌سازد، در ادامه با تقسیم‌بندی‌های یاد شده آشنا خواهیم شد.
استمرار یک رابطه زناشویی که از زوج و زوجه تشکیل شده است، طبیعتا به استمرار علاقه و رضایت دو طرف نیز بستگی دارد.
به عبارت دیگر، در یک رابطه دو طرفه، حفظ و ثبات رابطه و استمرار ارتباط فی‌مابین تنها با خواست و رضایت هر دو امکان‌پذیر است. در نتیجه طبیعی است که امکان برهم زدن این رابطه نیز برای هر یک طرفین به تنهایی و یا با رضایت هر دو نفر وجود داشته باشد.
در نتیجه تقسیم‌بندی ذیل را از نظر شخص درخواست دهنده طلاق خواهیم داشت.
طلاق توافقی
طلاق توافقی به وضعیتی گفته می‌شود که هر دو زوج و زوجه نسبت به ادامه رابطه زناشویی علاقه خود را از دست داده‌اند و قصد خاتمه رابطه فی‌مابین برای هر دو نفر وجود دارد. در این صورت زوجین می‌توانند با اعلام اراده خود، نسبت به خاتمه رابطه زناشویی اقدام نمایند.
طلاق توافقی به شرطی اجرا می‌شود که هر دو شخص اراده بر خاتمه رابطه زناشویی داشته باشند، در نتیجه یا هر دو زوج و زوجه باید در محکمه حاضر شده و اراده خود را ابراز دارند و یا باید یکی از طرفین با در اختیار داشتن از طرف مقابل، نسبت به ثبت درخواست اقدام نماید.
وکالت توافقی با ارائه وکالتنامه از طرف مقابل، معمولا از طرف زوجه به دادگاه ارائه می‌گردد، قابل ذکر آن که در اختیار داشتن وکالت نامه طلاق با حق توکیل از شرایط صدور حکم طلاق در این حالت بوده و طبیعتا یکی از پرسش‌های حیاتی قاضی دادگاه را نیز شامل می‌شود.
طلاق از طرف زوج
زوج در حقوق خانواده ایران و به تبعیت از احکام فقه، هرگاه که بخواهد می‌تواند نسبت به ثبت طلاق همسر خود اقدام کرده و اصولا ارائه دلیل و یا ابراز اسناد برای وی ضرورتی ندارد، با این حال و در رویه فعلی دادگاه‌های خانواده، از زوج علت طلاق پرسیده می‌شود و بر لزوم و اهمیت حفظ رابطه خانوادگی و تلاش برای استمرار آن با شناسایی مشکلات و برطرف کردن آنها تاکید می‌گردد.
در نتیجه و همانگونه که اشاره شد، در طلاق از سوی زوج، سوالات کلی شامل مدت ازدواج، تعداد فرزندان پرسیده شده و زوج نسبت به حفظ رابطه زناشویی نصیحت می‌گردد.
طلاق از طرف زوجه
دشوارترین وضعیت در دادگاه‌های طلاق زمانی است که زوجه به تنهایی درخواست ثبت طلاق و خاتمه رابطه زناشویی را دارد.
در این حالت که اگر زن درخواست طلاق دهد و اگر مرد راضی به طلاق نباشد نیز بدون داشتن وکالتنامه از زوج، قصد طلاق داشته باشد، مراحل مختلف دادگاه خانواده ایجاد خواهد شد، بیشترین سوالات از زوجه پرسیده خواهد شد و علت طلاق و نحوه دفاع زوجه و اسناد و مدارکی که ارائه می‌نماید در تعیین نتیجه نهایی دادگاه خانواده نقش اصلی بازی خواهد کرد.
در بندهای بعدی به سوالات قاضی دادگاه خانواده حینی که درخواست طلاق از طرف زوجه ثبت شده و اهمیت نوع دفاع پرداخته خواهد شد.
علت اصلی طلاق که بیشتر در طلاقی که از طرف زوجه ثبت شده باشد موضوعیت می‌یابد، بر تعیین نوع طلاق موثر است.
انواع طلاق‌هایی که می‌توان با این اساس شناسایی کرد عبارت است از طلاق خلع و مبارات، طلاق به دلیل عسر و حرج زوجه، طلاق بائن در مقابل طلاق رجعی. در ادامه هر کدام از موارد یاد شده را معرفی می‌کنیم.
طلاق خلع و مبارات
در طلاق خلع و مبارات علت اصلی طلاق کراهت زوجین از یکدیگر و یا کراهت زوجه از زوج است. در هر دو حالت خلع و مبارات، زوجه باید در ازای طلاق، مبلغی به زوج بپردازد که می‌تواند شامل مهریه زوجه، بیشتر یا کمتر از آن باشد.
توضیح آن که در طلاق خلع، زوجه به میزانی از زوج کراهت دارد که ادامه زندگی زناشویی برای وی به هیچ وجه مطلوب نیست به همین سبب با گذشتن از مهریه خود یا بخشی از مهریه خود و یا حتی پرداخت مبلغی مازاد از مهریه خود به زوج، طلاق خود را قطعی می‌نماید.
طبیعتا در این نوع از طلاق، یکی از پرسش‌های اختصاصی که از زوجه پرسیده خواهد شد علت کراهت شدید نامبرده و مبلغ و عوضی است که قصد پرداخت آن را دارد.
در طلاق مبارات، بر خلاف طلاق خلع، کراهت زوجین دو طرفه است و به همین سبب هیچ یک از زوجین علاقه‌ای به ادامه یافتن رابطه زناشویی ندارند.
در طلاق مبارات به دلیل دوجانبه بودن کراهت، عوضی که توسط زوجه پرداخت می‌شود حداکثر می‌تواند تا مبلغ مهریه باشد و طبیعتا می‌تواند کمتر از مهریه را شامل شود.
در طلاق مبارات نیز از جمله سوالاتی که از زوجین پرسیده می‌شود علت کراهت ایشان و مبلغ عوضی است که بر آن توافق کرده‌اند.
طلاق بائن و طلاق رجعی
طلاق بائن به نوعی از طلاق گفته می‌شود که جاری شدن صیغه طلاق به صورت قطع و یقین به رابطه زناشویی خاتمه داده و امکان ادامه رابطه فی‌مابین به دلیل رجوع و برگشت زوج وجود ندارد، در مقابل طلاق بائن، طلاق رجعی وجود دارد که در آن زوج می‌تواند در مدت زمان عده زوجه، که شامل سه طهر از زمان طلاق و یا سه ماه از زمان طلاق است، به زوجه رجوع کرده و اراده زوج منجر به اتصال مجدد رابطه زناشویی می‌شود.
وضعیت‌هایی که طلاق از نوع بائن می‌شود در حقوق ایران تصریح شده‌اند و دیگر موارد از نوع رجعی خواهند بود. نوع طلاق از این حیث توسط دادگاه خانواده تعیین می‌گردد و در نتیجه پرسش‌های اختصاصی برای زوجین مطرح نمی‌شود.
طلاق به دلیل عسر و حرج زوجه
وجود شرایط عسر و حرج برای زوجه و احراز آنها در دادگاه خانواده، عاملی است که می‌تواند به صدور حکم طلاق به درخواست زوجه بی‌انجامد.
توضیح آن که، زمانی که زوجه وکالتنامه طلاق با حق توکیل از زوج نداشته باشد، زوج به طلاق رضایت نداشته باشد و نیز زوجه قصد گذشتن از مهریه خود و پرداخت عوض به زوج را نداشته باشد، تنها گزینه‌ای که برای وی باقی می‌ماند، احراز وجود شرایط عسر و حرج است.
شرایط عسر و حرج به وضعیتی گفته می‌شود که به علل مختلف از جمله عدم امنیت جسمی یا روحی یا شرایط نامساعد اقتصادی که امکان ارتقای آن وجود نداشته باشد، یا اعتیاد موثر زوج یا ناتوانی زوج در تهیه شرایط اولیه زندگی همچون مسکن مناسب، ادامه زندگی زناشویی برای زوجه بسیار دشوار شده است.
در طلاق به دلیل عسر و حرج زوجه، بار اثبات و دفاع تماما بر دوش زوجه قرار داشته و بیشترین پرسش‌های دادگاه خانواده را در این حالت شاهد هستیم. برای مثال مهم‌ترین پرسشی که از زوجه پرسیده خواهد شد علت طلاق و دلایل وی بر وجود شرایط عسر و حرج است.
سوالات قاضی در دادگاه طلاق
حال که با انواع طلاق و نقاط تفاوت هر کدام از آنها آشنا شدیم، نوبت به معرفی مهم‌ترین پرسش‌هایی می‌رسد که در دادگاه خانواده از طرفین پرسیده می‌شود. قابل توجه آن که برخی از این پرسش‌ها عمومی بوده و در کلیه دادگاه‌های طلاق پرسیده خواهند شد و برخی دیگر از آنها اختصاص به نوع خاصی از طلاق خواهد داشت.
قابل توجه آن که، در بندهای پیشین که به انواع طلاق پرداختیم، پرسش‌های اختصاصی هر حالت را نیز ذکر کردیم و در نتیجه در این بخش تنها به پرسش‌های عمومی ورود خواهیم کرد و به صورت تفصیلی در مورد آنها صحبت می‌کنیم.
پرسش‌های عمومی قاضی در دادگاه طلاق
منظور از پرسش‌های عمومی در دادگاه طلاق، آن دسته از پرسش‌هایی است که در کلیه دادگاه‌های طلاق و صرف نظر از طرف درخواست دهنده، نوع طلاق و اسناد و مدارک درخواست از طرفین پرسیده می‌شود که شامل موارد ذیل است:
پرسش‌های مربوط به ازدواج طرفین
پرسش‌های اصلی که اطلاعات ازدواج طرفین را به قاضی ارائه می‌دهد، شامل تاریخ ازدواج، مدت زمان تاهل، مشخصات هر یک از زوجین، تعداد فرزندان، محل زندگی، وضعیت اشتغال و تحصیلات هر یک از زوجین.
پرسش‌های مربوط به علت طلاق
علت طلاق مهم‌ترین پرسشی است که در هر نوعی از طلاق از زوجین پرسیده می‌شود. با وجود اینکه این پرسش همواره پرسیده خواهد شد، لیکن پاسخی که به آن ارائه می‌گردد و کیفیت دفاع از خواسته در پاسخ به این سوال، در انواع طلاق‌ها اهمیت متفاوتی دارد.
توضیح آن که در طلاق توافقی یا طلاقی که زوجه از زوج وکالتنامه با حق توکیل داشته باشد و یا طلاقی که از طرف زوج اقدام شده باشد، علت طلاق تنها در سرعت صدور رای تاثیر خواهد داشت اما زمانی که زوجه به صورت یک طرفه نسبت به ثبت درخواست طلاق اقدام کرده است، علت وی برای درخواست خود و دفاعی که ارائه می‌دهد، نقش اصلی در سرنوشت پرونده دارد.
همانگونه که اشاره شد، وجود شرایط عسر و حرج اصولا تنها علتی است که زوجه می‌تواند در درخواست طلاق خود به آن استناد کرده و از پرونده خود دفاع نماید.
شرایط عسر و حرج به صورت کاملا محدود ولی به عنوان تمثیلی در قانون مدنی ایران بیان شده‌اند که من جمله به اعتیاد موثر زوج، عدم توانایی اقتصادی زوج برای تامین حداقل‌های زندگی، وجود بیم و ترس جانی و روانی برای زوجه می‌توان اشاره کرد.
در نتیجه پاسخی که زوجه به پرسش علت طلاق می‌دهد و دفاعی که در این باره ارائه می‌دهد، از اهمیت اساسی برخوردار است، همچنین باید توجه شود که مدت دفاع و زمانی که در اختیار هر یک از طرفین گذارده می‌شود محدود است و به همین سبب باید از تعریف کردن داستان‌های طولانی مثل روند آشنایی زوجین پرهیز کرده و بر تاکید بر شرایط قانونی و مناسب اهتمام ورزید.
معرفی داور قابل اعتماد طرفین
در حال حاضر به دلیل آن که زوجین به استمرار رابطه زناشویی توصیه می‌شوند، در ادامه رسیدگی به درخواست آنها یا بر لزوم مراجعه به مشاور خانواده و یا ارجاع موضوع به داور تاکید می‌شود. در هنگامی که رسیدگی به وضعیت اختلاف به داور سپرده می‌شود، که اصولا در طلاق توافقی این امر انجام می‌گردد، از زوجین پرسیده می‌شود که آیا شخص خاص و قابل اعتمادی برای این امر در نظر دارند یا خیر.
توافقات مالی زوجین برای طلاق
توافقات مالی بیشتر به حقوق مالی زوجه باز می‌گردد و شامل مواردی همچون مهریه، اجرت المثل ، نفقه و مواردی همچون شرط تنصیف اموال است.
پاسخ به این سوال تنها حاکی از توافق طرفین است و چنانچه توافقی بین آنها وجود نداشته باشد، قاضی رسیدگی کننده برای موضوعات مالی نیز تعیین تکلیف خواهد کرد.
اطمینان از درخواست خود مبنی بر صدور حکم طلاق
در نهایت و به عنوان آخرین فرصت برای پس گرفتن درخواست و ابراز تمایل برای ادامه رابطه زناشویی، از زوجین پرسیده می‌شود که آیا نسبت به خاتمه رابطه زناشویی تصمیم قطعی دارند و یا آن که تصمیم خود را در روال جریان رسیدگی تغییر داده‌اند. پاسخ به این پرسش، نتیجه نهایی و سرنوشت پایانی دادگاه طلاق را تعیین خواهد کرد.
